Formą nośników informacji mających szczególne znaczenie w obrocie nieruchomościami są znaki graniczne, posiadające moc dowodową jak dokumenty i stanowiące jeden ze środków ochrony praw majątkowych. Przepis chroni wiarygodność znaków granicznych oraz ich funkcję, jaką jest wskazywanie przebiegu granic nieruchomości gruntowej. Chociaż przepis penalizujący przestępstwo niszczenia znaków granicznych został zamieszczony w art. 277 k.k. - wśród innych w Rozdziale XXXIV Kodeksu karnego „Przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów” - to nie ma pełnej zgody na gruncie doktryny i orzecznictwa, czy znaki graniczne można traktować jako dokument sensu stricto, czy jest jedynie dowodem istnienia pewnego prawa własności, który jest doniosły prawnie nie ze względu na jego treść, ale ze względu na położenie w jakim się znajduje. To ściśle określone miejsce, wyznaczone przez uprawnionego geodetę na podstawie urzędowych dokumentów geodezyjnych i katastralnych, określane najczęściej przez materialny przedmiot, który ze względu na swoje położenie, niesie treść określonego stosunku prawnego, jakim jest rozgraniczenie poszczególnych gruntów. W postanowieniu z dnia 7 września 2000 r., Sąd Najwyższy stwierdza: „Za dokument nie może być uznany przedmiot, który samoistnie nie stanowi dowodu prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mogącej mieć znaczenie prawne”. Z tego m.in. względu znak graniczny nie może być uznawany za dokument – w rozumieniu definicji legalnej z art. 115 § 14 kodeksu karnego. Ma natomiast znaczenie dowodowe w postępowaniu granicznym i z tego też względu podlega ochronie. Pojawia się również pogląd odmienny głoszący, że znak graniczny jest specyficzną formą dokumentu i z prawnokarnego punktu widzenia nie ma większego znaczenia na jakiej nieruchomości się znajduje (przepis w szczególności penalizuje przestępstwo popełnione na znakach granicznych znajdujących się na nieruchomości sprawcy), ponieważ art. 277 k.k. nie chroni prawa własności, ale specyficzną formę dokumentu jaką jest znak graniczny sam w sobie. Taki pogląd został też częściowo podzielony w orzecznictwie, m.in. w postanowieniu SA w Katowicach z dnia 27 kwietnia 2006 r.: „(…) przedmiotem ochrony art. 277 k.k. typizującego przestępstwo przypisane skazanemu, nie jest prawo własności, a dokument w postaci znaku granicznego, stąd bez znaczenia dla bytu tego przestępstwa jest fakt na czyjej nieruchomości znak taki został ustawiony (…)”. Założyć jednak należy, że przestępstwo może w szczególności zostać popełnione na nieruchomościach należących do sprawcy.
Znakiem granicznym może być dowolny przedmiot wystawiony przez uprawnionego geodetę, co do cechy którego został on umieszczony jako wskazanie punktu granicznego nieruchomości gruntowej. Należy podzielić pogląd, że nie musi to być przedmiot ściśle określony w przytoczonym poniżej rozporządzeniu (szczególnie co do znaków granicznych wystawionych sprzed wejścia rozporządzenia, niejednokrotnie o charakterze historycznym), jednakże dla celów dowodowych wskazane jest, żeby tak właśnie było. Tak więc znakiem granicznym może być nie tylko betonowy, metalowy lub plastikowy słupek z przeznaczeniem stricte dla tyczenia granic działki, ale także każdy przedmiot, którego funkcja została określona przez zgodne oświadczenie woli stron o przebiegu granic działki i wpisane do katastru nieruchomości jako punkt graniczny (może to więc być kamień, fragment starego muru, kopiec usypany z ziemi lub nawet drzewo). Dla trwałości znaku granicznego (także do celów dowodowych) wskazane jest jednak, żeby był to przedmiot stricte przeznaczony do tyczenia granic działki.
Polski system prawa wyróżnia dwa rodzaje znaków granicznych:
▪ określające przebieg nieruchomości gruntowej;
▪ oznaczające przebieg granicy terytorialnej Rzeczpospolitej Polskiej.
Położenie oraz wygląd znaków granicznych określa w przedmiocie rozgraniczenia nieruchomości gruntowych § 17-18 rozporządzenia ministrów MSWiA oraz Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dn. 14.04.1999 roku w sprawie rozgraniczenia granic nieruchomości ("znak z trwałego materiału, umieszczony w punkcie granicznym (określającym przebieg nieruchomości) lub trwały element zagospodarowania terenu znajdujący się w tym punkcie"). Nie stanowią znaków granicznych w rozumieniu art. 277 k.k. znaki ustawione samodzielnie przez właściciela nieruchomości, znaki komunikacyjne ani znaki wodne. W zakresie przebiegu granic państwa, położenie oraz wygląd znaków granicznych regulują umowy międzynarodowe. Ustawodawca w art. 277 k.k. określił przedmiot wykonawczy w liczbie mnogiej – „znaki graniczne”, co może nasuwać wątpliwości w sytuacji, gdy sprawca oddziałuje na jeden znak graniczny. W orzecznictwie stanowisko oceniane jest wprawdzie pozytywnie, to jednak pojawiają się głosy krytyczne ze wskazaniem na zakaz wykładni rozszerzającej w tym przedmiocie. Zdaniem autora niniejszej pracy pogląd drugi jest nieuzasadniony. Wykładnię literalną pochodzącą z art. 277 k.k. należy rozumieć w ten sposób, że działanie sprawcy już w stosunku do jednego znaku granicznego, ogranicza lub całkowicie znosi funkcjonalność granic nieruchomości gruntowej wyznaczonej tymi znakami (może bowiem w wyniku czynności sprawczej skierowanej na jeden znak, zmienić się metraż, kształt działki, przebieg drogi służebnej oraz inne czynniki decydujące o katastrowej charakterystyce gruntu). Pod analizę nadaje się również fakt, czy czynność sprawcza skierowana na ogrodzenie rozgraniczające sąsiadujące nieruchomości gruntowe, a znajdujące się w linii przebiegających znaków granicznych (czyli będące ich przedłużeniem) wypełnia znamiona czynu zabronionego z art. 277 kodeksu karnego. Tezę tę jednak należy oceniać negatywnie, ponieważ przepis art. 277 k.k. w sposób wyraźny penalizuje jedynie niszczenie, usuwanie, itp. względem znaków granicznych, a od strony funkcjonalnej mogą być nimi tylko przedmioty wystawione przez uprawnionego geodetę. Ogrodzenie stawiane jest natomiast na podstawie linii granicznej tworzonej przez znaki graniczne, co nie jest jednoznaczne z zakwalifikowaniem tejże linii i tym samym ogrodzenia jako przedmiotu o wartości dowodowej dla tyczenia granic działki.
Czynność sprawcza skierowana w stosunku do przedmiotu prawnokarnej ochrony z art. 277 kodeksu karnego, jakim są znaki graniczne, może polegać na:
▪ niszczeniu – tj. spowodowaniu znaku granicznego niezdatnym do użytku, ze względu na pełnioną przez niego funkcję, np. doszczętne rozbicie słupka betonowego, spalenie słupka drewnianego. Po zniszczeniu znak graniczny nie będzie spełniał podstawowej roli rozgraniczenia nieruchomości;
▪ uszkadzaniu – w zasadzie zniszczenie i uszkodzenie nie różni się jakościowo lecz ilościowo i powoduje fizyczną zmianę w strukturze niszczonej lub uszkadzanej rzeczy. W przypadku uszkodzeniu znaku granicznego – w odróżnieniu od jego zniszczenia – nie zachodzi całkowite unicestwienie rzeczy, jednakże wartość dowodowa tak uszkodzonego przedmiotu może zostać obniżona lub całkowicie niezdatna do pełnienia swojej funkcji, np. złamanie granicznika plastikowego, wykrzywienie słupka metalowego, zamazanie farbą granicznika na ścianie budynku;
▪ usuwaniu – polegające na zabraniu słupka granicznego z miejsca w którym się znajduje. Bez znaczenia jest fakt czy poszkodowany wie o aktualnym miejscu przechowywania słupka granicznego. Penalizowane jest samo jego wykopanie z ziemi, wyciągnięcie lub oderwanie (np. od ściany budynku), nawet bez ich późniejszego zaboru przez sprawcę czynu;
▪ przesuwaniu – tj. położeniu znaku granicznego w innym miejscu niż pierwotnie był wystawiony przez uprawnionego geodetę, w rezultacie czego znaki te w sposób nieprawidłowy wskazują granicę. Czynność ta może być spowodowana przez sprawcę także z zamiarem ewentualnym, ponieważ znane są przypadki, gdzie przy budowie ogrodzenia znaki graniczne są chwilowo przesuwane, w celu jego postawienia. Przy czynności takiej powinien być jednak obecny uprawniony podmiot w postaci geodety, który bez wątpliwości wykaże, w którym miejscu znak powinien się z powrotem znaleźć. Zaniechanie tej czynności w przypadku nieprawidłowego umieszczenia znaku, może powodować odpowiedzialność karną z art. 277 k.k., na co sprawca czynu się godzi (zamiar ewentualny). Przesuwanie znaku granicznego może być też nacechowane złą wiarą sprawcy, jeżeli przesunięcie to służy zakłamaniu przebiegu granic – w takim wypadku czynność będzie dokonana z zamiarem bezpośrednim;
▪ czynieniu niewidocznym – będzie polegać w szczególności na przysypywaniu znaków granicznych umieszczonych przy poziomie gruntu, ich głębszym wkopaniu lub postawieniu na nich budowli co czyni je niewidocznymi. Te ostatnie ma miejsce w szczególności kiedy na miejscu znaku granicznego stawia się mur ogrodzeniowy, przez co znak graniczny staje się całkowicie niewidoczny. Dla wypełnienia znamion czynności sprawczej nie jest więc konieczne fizyczne uszkodzenie znaku granicznego, ani jego przesunięcie – wystarczy, że sprawca uczyni znak niewidocznym;
▪ fałszywym wystawianiu – polega na umieszczeniu znaku granicznego przez osobę nieuprawnioną (nie posiadającą uprawnień przysługujących geodecie). Osoba posiadająca uprawnienia również może być podmiotem przestępstwa z art. 277 k.k., jeżeli podstępnie wystawia znak graniczny w innym miejscu, niż wynikałoby to z rzeczywistego przebiegu granic nieruchomości. W przypadku gdy działanie sprawcy nie jest nacechowane podstępnością, nie jest wykluczone przypisanie mu działania z zamiarem ewentualnym.
Wszystkie powyższe czynności sprawcze należy uznać za przestępstwa o charakterze skutkowym, ponieważ wskazują one na zmianę struktury lub położenia znaku granicznego (inaczej M.Kalitowski, który stawia tezę, że dokonanie przestępstwa następuje z wykonaniem czynności opisanych w przepisie niezależnie od tego, czy na skutek ich wykonania ktokolwiek został wprowadzony w błąd). Dla dokonania przestępstwa z art. 277 k.k. obojętne jest, czy w wyniku powyższych czynności sprawczych pojawi się niepewność co do przebiegu granicy i trudności z jej odtworzeniem. Podmiotem na gruncie art. 277 k.k. jest każda osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności karnej. T.Razowski doszukuje się znamienia indywidualności podmiotu w przypadku fałszywego wystawiania znaków granicznych, ze względu na wymagane prawem uprawnienia do przeprowadzenia czynności geodezyjnych. Poglądu tego nie należy jednak upatrywać jako trafnego, ponieważ jak wskazano powyżej, pozory wystawienia znaku granicznego przez podmiot uprawniony może czynić dowolna osoba.
Przepis art. 277 k.k. stanowi lex specialis w stosunku do art. 288 k.k., który penalizuje niszczenie, usuwanie lub czynienie niezdatną do użytku cudzej rzeczy. Możliwy jest kumulatywny zbieg przepisów z art. 277 k.k. oraz 286 k.k. sankcjonującego oszustwo. W wypadku takim przesądzające będzie nastawienie sprawcy nacechowane złą wiarą oraz wprowadzenie poszkodowanego w błąd w celu niekorzystnego rozporządzenia swoim majątkiem.
Krzysztof Kabaj, fragment publikacji "Prawnokarne aspekty przestępstw w obrocie nieruchomościami"
